پیرانشهر یکی از شهرهای کردنشین استان آذربایجان غربی و مرکز شهرستان پیرانشهر در شمال غربی ایران است. پیرانشهر به لحاظ مختصات فرهنگی و تقسیمبندی مناطق کردنشین جزء منطقه مکریان میباشد.[۲][۳]
پیرانشهر به دلیل داشتن سنگهای گرانیت دارای شهرت جهانی است. ذخایر شناخته شده سنگهای گرانیت این شهر چهار میلیون تن برآورد میشود که به لحاظ تنوع رنگ و طرح استحکام در ایران و جهان منحصربهفرد است..[۴][۵] سینیتهای سبز پیرانشهر در نوع خود در دنیا منحصربهفرد هستند و یک توده کوچک مشابه آن در کشور ایتالیا وجود دارد به طوری که در موزه ایتالیا نگهداری میشود.[۶][۷] شهرستان پیرانشهر پس از منطقه لرستان به عنوان دومین منطقه دارای معادن سنگ گرانیت کشور شناخته شدهاست.[۸]
شهر پیرانشهر به دلیل داشتن ۶۰۰ میلیمتر بارندگی در سال از زیباترین و سرسبزترین شهرهای کشور بشمار میرود.[۹]این شهر بدلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ترانزیت جمهوری اسلامی با کشور عراق و دیگر کشورهای حوزه دریای مدیترانه، یکی از بزرگترین مراکز تجارت خارجی در ج.ا.ایران است.[۱۰]
شهر پیرانشهر هر چند فاقد نقطه صفر مرزی بوده ولی واقع شدن در نزدیک نوار مرزی، پیرانشهر را در وضعیتی ویژه قراردادهاست که همواره مورد توجه دولتهای مختلف در طول تاریخ بودهاست یعنی باتوجه به جایگاهی که پیرانشهر در مرز ایران و عراق داشته، یک موقعیت راهبردی و ژئوپولتیک مهم تلقی میشدهاست و به همین دلیل از دیرباز نیز داری ۳ پادگان پیرانشهر ، جلدیان و پسوه و یکی از پایگاههای مهم در کشور ایران بودهاست.[۱۱] پیرانشهر دارای یک فرودگاه نظامی نیز هست.[۱۲][۱۳][۱۴]
این شهر در منطقهای کوه پایهای (کوههای زاگرس) قرار گرفته از شمال غربی با سیاه کوه (ارتفاع: ح ۴۵۰، ۳ متر) و از جنوب غربی با کوه شیخان (ارتفاع: ح ۰۵۱، ۳ متر) احاطه شدهاست. رود زیبای لاون (لاوین) در مشرق شهر جریان دارد.[۱۵]
آب و هوای پیرانشهر سرد با تابستانی معتدل میباشد[۱۶]
در حوزه شهرستان پیرانشهر تعداد ۱۱۳ تپه تاریخی تو سط کارشناسان نمایندگی میراث فرهنگی این شهرستان شناسایی و به ثبت سازمان رسیدهاست که این امر حاکی از تاریخی بودن منطقه و شکل گیری و وجود تمدنهای نیرومند ودرخشان قبل از اسلام مانند تمدن ماننا، پارسوا، اورارتو، مادها، زاموا و تمدن اسلامی میباشد.[۱۷]
در منطقهٔ کاوششده تپهٔ لاوین که در حاشیهٔ رودخانهٔ زاب کوچک قرار دارد و حدود دو هکتار وسعت دارد آثار معماری با خشت و چنیه، دادههای سفالی، استخوان حیوانی، ابزارهای سنگی، سردوک و اشیای تزیینی در آن بهدست آمدهاست.[۱۸]
پیرانشهر یک شهر تجاری و اقتصادی است[۱۹] و دارای مجتمعهای تجاری زیاده بوده که دراین زمینه نیز گردشگران زیادی را به خود جذب کردهاست.[۲۰] روزانه پنج هزار مسافر و گردشگر وارد پیرانشهر میشوند.[۲۱]
پیرانشهر از نظر پیشینه تاریخی پیش از اسلام جزیی از قلمرو مادها بوده و سابقه تاریخی اش به ۴ هزار سال میرسد. به گزارش دکتر مشکور صاحب رساله ایران در عهد باستان پیرانشهر در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز جزء شهرهای آباد ایران بوده است. در نزهه القلوب حمدالله مستوفی در مورد پیرانشهر آمده است که« عرض آن از خط استوا ۲۷ درجه و ۵۷ دقیقه، و طول آن از رصدخانه انگلستان ۵۳ درجه و ۳۰ دقیقه است.
حمدالله مستوفی در نزهه القلوب در سال 730 هجری قمری، پیرانشهر را جزو شهرستانهای آذربایجان ذكر كرده است. در سفرنامه رابینو به پیرانشهر اشاره شده است. رابینو، دركتاب ولایات دارالمرز ایران مینویسد: پیرانشهر در ولایت ارمیه قرار دارد و نادری در عالمآرا نیز این شهر را یکی از آبادترین مناطق آذربایجان معرفی می کند.
وجه تسمیه (علت نامگذاری)
بنا بر آنچه از تاریخ و نوشتههای محققین بر میآید، اسم پیرانشهر از پیران، یکی از شخصیتهای شاهنامه و سپهسالار افراسیاب اخذ شده است. پیران وزیر،سپهسالار، مشاور،فرمانروای ختن و بعد از افراسیاب بزرگترین شخصیت توران زمین است. نام وی را فیران (طبری) و بیران (ثعالبی) نیز ذکر کرده اند. [۲۲][۲۳]
پیران در میان پهلوانان تورانی ، تنها کسی است که از جهت صفات اخلاقی همطراز شخصیتهای برجستة ایرانی است ، زیرا تلاش او همیشه در تفاهم و همدلی ایرانیان و تورانیان در راه صلح بود. او در اغلب نبردهای ایران و توران ، در کمال خرد و مردانگی ، حضوری فعّال داشت و نمایندة سیاسی و نظامی افراسیاب بود.
در متون کهن ایرانی ، پیران و اَغریرث ، برادر افراسیاب ، تنها بزرگان توران زمین اند که نکوهش نشده اند. در اوستا آمده است که توس پهلوان ، از آناهیت درخواست کرد تا او را بر پسران دلیر وَئسکه در گذرگاه بلند خشثرسوکه غلبه دهد و بسیاری از تورانیان را به قتل آرد.
پیران ، حامی بزرگ سیاوش و فرزندش بود. چون سیاوش به توران پناه برد، پیران افراسیاب را تشویق کرد تا او را با احترام ، پناه دهد و خود با شکوه تمام به استقبال وی رفت و دختر خود، جریره ، از شجاعترین زنان شاهنامه ، را به همسری او درآورد، که فرود حاصل این پیوند بود (فردوسی). پیران چون سرانجام شوم سیاوش را شنید، سرآسیمه به درگاه افراسیاب شتافت و فرنگیس ، همسر سیاوش ، را از چنگ نگهبانان رهانید و او را که باردار بود، به ختن برد. پس از تولد کیخسرو، به دستور افراسیاب که نگران جانشینی آیندة نوادة خود بود، کودک را به میان چوپانان فرستاد، اما در ده سالگی او را به نزد خویش بازآورد و به تربیتش همّت گماشت.
به هنگام دستگیری بیژن نیز، پیران وساطت کرد و افراسیاب را از کشتن او منصرف ساخت . بیژن در چاهی افکنده شد و به یاری رستم از آنجا گریخت . پیران با سپاه به تعقیب آنان پرداخت و پس از تلاش پیاپی برای مصالحه ناچار درگیر جنگ شد. پیران که با گودرز هم نبرد شده بود، در حین پیکار از اسب فرو افتاد و دست راستش شکست و به کوه گریخت . گودرز به او پیشنهاد کرد تا زنهار بخواهد و او را به نزد کیخسرو ببرد، اما پیران نپذیرفت و با خنجر به گودرز حمله برد ولی به دست گودرز کشته شد و گودرز خون او را نوشید.
سیاست و کیاست پیران در تاریخ مثَل شده ، چنانکه در متون دوره های بعد آمده است که کریم خان زند، آقامحمدخان را «پیران » لقب داده بود (رستم الحکما).
و به افتخار این شخصیت برجسته شاهنامهای بود که که اسم پیرانشهر را در اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلویه به این شهر گذاشتند چنانکه اسم این شهر قبل از دوران قاجاریه، لاهیجان غرب بوده است. لاهیجان اسم قدیمی شهر میباشد و از پسوند غرب استفاده کرده اند تا با لاهیجانی که در شمال ایران و استان گیلان قرار دارد اشتباه نشود.
جمعیتشناسی
بر پایه سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت این شهر برابر با ۷۵۶۰۰ نفر بودهاست.[۲۴][۲۵]. ساکنین مسلمان شهر پیرانشهر که به زبان کردی تکلم و به زبان فارسی مکاتبه و به زبان عربی نماز میخوانند اغلب از ساکنین اصلی و قدیمی این شهر میباشند که از چندین ایل و طایفه تشکیل یافته اند.مردم این شهر به زبان کردی, گویش کردی مرکزی و لهجه مکریانی تکلم مینمایند ولی در مدارس و دانشگاهها به زبان رسمی کشور ایران (فارسی) تحصیل میکنند. اما توضیح و شرح درس و مطالب کتاب به زبان مادری است. مردم شهرستان پیرانشهر منسوب به قوم باستانی ماد و آریایی نژادند و تیرههای متعددی از طوایف مکری و افشارهای کردشده را شامل است.
نرخ رشد جمعیت پیرانشهر سالانه ۱٫۸ درصد است و بیشترین میانگین نرخ رشد جمعیت استان آذربایجان غربی مربوط به پیرانشهر است[۲۶] جمعیت شهر پیرانشهر بین فاصله سالهای ۱۳۷۵ و ۱۳۹۰ به بیشتر از حد مضاعف (دو برابر) رسیدهاست و این روند رشد جمعیت ادامه دارد.[۲۷]
شهر پیرانشهر یک شهر مهاجرپذیر میباشد. اکثر مهاجران از شهرهای دیگر استان به ویژه شهر نقده به این شهر مهاجرت کردهاند. به طوری که 7500 نفر نقدهای در پیرانشهر اقامت گزیدهاند.[۲۸] پیرانشهر کمترین نرخ بیکاری را در استان آذربایجان غربی دارد.[۲۹]
دین و مذهب
مردم پیرانشهر هم بعنوان بخشی از جامعه ایرانی پس از آنکه با شور تمام در برابر حملات سپاهیان اسلام مقاومت به خرج دادند و با برچسب مجوسی مورد حمله قرار گرفتند با حفظ بسیاری از سنن به دین اسلام گرویدند. اکنون بیشتر مردم امروزی ساکن پیرانشهر حدود ۹۳/۹۹ درصد مسلمان و سنی مذهب شافعی میباشند. مسلمان شیعه مذهب و سایر ادیان به ندرت در آن یافت میشود.[۳۰]
یکی از هزار شهر پاک و سالم در جهان
در همایش بزرگ شهر سالم که با حضور نماینده سازمان بهداشت جهانی در استان اصفهان برگزار شد ۲۰۹ شهر از کشورهای منطقه مدیترانه شرقی جهت انتخاب به عنوان هزار شهر سالم جهان نامنویسی کرده بودند و از کشور ایران هم سه شهر پیرانشهر، نور و طوس معرفی شده بودند که شهر پیرانشهر توانست به عنوان یکی از هزار شهر سالم جهان از کشور ایران انتخاب شود.[۳۱]
اهالی پیرانشهر
- ادیب زندی ادیب زندی فرزند ملا صدیق فرزند خلیفه عبدالرحمن زندی در سنه ۱۲۹۱ ه. ق در توابع پیرانشهر تولد یافته از شاگردان وفایی است. گذشته از ادبیات با طب قدیم نیز آشنایی داشته و در صنعت نجاری و آسیابانی هم سررشته داشتهاست. به زبان فارسی و عربی و کردی دیوان شعر دارد و دیوان وی در عراق به چاپ رسیدهاست.
- فدایی لاهیجانی شاعر باذوق و توانا و از مقربان دربارشاه اسماعیل اول صفوی فرزند شمس الدین محمد است. فدایی که او را شیخزاده خواندهاند، فرزند شمس الدین محمد است و اهل لاجان. تاریخ مشاهیرکرد جلد اول ص.۱۴۹
- خاله مین شاعر نامی کردستان
پیشینهٔ تاریخی
آثار به جا مانده در این شهر، نشان دهنده وجود مدنیت و فرهنگ و جامعه پویا دراین منطقه بودهاست و حداقل به طور وضوح شاهد حیات اجتماعی از ۶ هزار سال پیش به این سو در این منطقه بودهاست.
آثار برجای مانده از دژهای صخرهای در دهستان منگور غربی از توابع شهرستان پیرانشهر، دیرینگیاین منطقه را به هزارهٔ ۲قم میرساند. بررسی بقایای دژ مسکونی (قلات شاه) که بر فراز کوهلندیشیخان، یکیاز بلندیهای شهرستان پیرانشهر واقع شدهاست، آشکار میسازد که نخستین سنگ بنای این دژ عظیم و شگفتآور در اوایل هزارهٔ نخست قم بهوسیلهٔ اقوام محلی پایهگذاری شده، و سپس در دورهٔ مادها توسعه یافتهاست.[۳۲]در سدهٔ ۹قم شهرستان پیرانشهر کنونی در قلمرو دولت ماننا قرار داشت. سرمین ماننا به سبب وضع نظامی خود و همسایگی با دولتهای بزرگ اورارتو و آشور بارها در کشمکشهای میان آن دو قدرت دست به دست گشت؛ چنانکه سارگن دوم در لشکرکشی هشتم خود به ماننا و اورارتو از مناطقی که امروزه پیرانشهر و پسوه خوانده میشوند، به دژ ماننایی «سینی هینو»، واقع بر سر راه پسوه ـ پیرانشهر، رسید.
برخی از محققان، نام پسوهٔ امروزی را برگرفته از «پارسوآ» که در اقصای غربی خاک ماد قرار داشتهاست، میدانند. احتمالاً شهر بَسْوی که یاقوت حموی در سدهٔ ۷ق آن را در نزدیکی خان خاصبک و در زمرهٔ شهرهای آذربایجان یاد کرده، و حمدالله مستوفی در سدهٔ ۸ق آن را یکی از ۴ شهرِ تومانِ مراغه برشمرده، همان پسوهٔ امروزی باشد. به گزارش همو بسوی شهری با حقوق دیوانی ۲۵ هزار دینار بوده، و در آن غله و انگور و اندک میوهای به عمل میآمدهاست. ظاهراً خان خاصبکی که یاقوت حموی همانجا بسوی را در نزدیکی آن یاد کردهاست، همان پیرانشهر امروزی باشد.[۳۳][۳۴]
کارخانه قند
این کارخانه درسال ۱۳۴۷ توسط شرکت بلژیکی اوکماس و از طریق وزارت صنایع در ۵ کیلومتری جاده پیرانشهر-نقده واقع در استان آذربایجان غربی احداث شد، و طی سالهای فعالیت خود، با استفاده از توانمندیهای موجود از ظرفیت ۱۰۰۰ تن به ۲۵۰۰ تن چغندر در روز توسعه یافتهاست. محصول تولیدی این واحد ۳۰٬۰۰۰ تن شکر سفید و ۳ میلیون لیتر الکل طبی و ۱۵٬۰۰۰ تن تفاله خشک در سال میباشد. کارخانه قند پیرانشهر با جذب ۳۶۵ هزار تن چغندرقند، مقام دوم بیشترین چغندر تحویلی را در کشور کسب کرده است[۳۵]
برخی از محلات پیرانشهر
محلهها و معابر اصلی شهر پیرانشهر |
---|
پارک بزرگ شهر، خیابان خمینی، کهنهخانا، بازار سیگارفروشان، کمربندی، شهرک فرهنگیان ۱ و ۲ و ۳ و ۴، قدس، پاداش، کوی کارکنان دولتA، B، c، شهرک منگوری، کوی شهید عبدالهی، ایثارگران، باغ رمضان، زرگتن، محله مسجدجامع قدیم، کوی نور، کوی جیژنی، منطقه شریعتی، محله مسجد حاج شفیع، پشت آشیانه شهرداری، بالاشهر، قبرستان زرگتن و قیزقپان، حمدی میرزای، مام خلیل، منطقه پیران، منطقه منگور، شین آباد، انتظاری، آزادگان، هواشناسی، دلارآباد، نیروگاه، طه زاده، گراو، پشت فرمانداری، آزادگان، چهایارنبی، روبروی کارگاه سیدبرایم، کوی قپان، سیدقطب غربی، منطقه سیداباد، مام کریم، منطقه ۳۲ متری و کشاورز |
مساجد شیعیان
پیرانشهر دارای دو مسجد مخصوص شیعیان به نامهای مسجد امام حسین و مسجد صاحب الزمان است که در مراسمهای مذهبی مورد استفادهٔ شعیان ساکن در پیرانشهر مانند نیروهای نظامی و انتظامی و کارمندان غیر بومی شیعه مذهب آفرادی که محل کارشان در پیرانشهر است قرار میگیرد. مسجد صاحب الزمان فقط در ایام محرم باز میشود.
دانشگاهها
آب و هوا
آب و هوای شهر در ناحیه شمالی؛ آب و هوای نسبتاً سرد و در نواحی جنوبی معتدل کوهستانی است و دارای فلاتهای مرتفع و خشک و دشتهای حاصلخیز؛ است. پیرانشهر تحت دو عامل بارز خشکی تابستان و سرمای زمستان کوهستانها قرار دارد. بخش وسیعی از شهر در شرایط آب و هوای کوهستانی سرد و مدیترانهای با باران بهاره قرار دارد. آب و هوای پیرانشهر در تجزیه خاک، رویش گیاه، گسترش علفزار، شرایط مساعد توسعه دیمزار، مناطق و معیشت شبانی و گلهداری و گسترش جنگل و باغداری نقشی تعیین کننده دارد. میزان بارندگی در پیرانشهر از غرب به شرق کاهش مییابد. دلیل این امر وجود دیواره کوهستانی ناحیه است که از نفوذ جریانهایی که از غرب به فلات وارد میشود جلوگیری میکند.
وضعیت اقتصادی
بازارچه مرزی پیرانشهر با مسافت پنج کیلومتری از خاک عراق، دارای بازارچه رسمی مرزی به نام حاج عمران میباشد. صادرات و واردات بازرگانی از طریق این بازارچه به عنوان یکی از بزرگترین منبع درآمد استان و شهرستان میباشد.
بازارهای موجود در شهرستان اجناس شامل دام زنده، فراوردههای دامی، پوشاک، فرش، صنایع دستی، لوازم خانگی، خشکبار، خواربار، حبوبات، غلات و کفش و ارزاق در این بازارها عرضه میشود قدمت این بازارها ۷۰ سال میباشد. پر رونق ترین فصل بازار، فصل پائیز و کم رونق ترین فصل بازار فصل زمستان میباشد و بیشتر این بازارها در روز پنج شنبه برگزار میشود. مالکیت زمین بازار تحت اختیار بخش دولتی میباشد. حجم معاملات این بازار حدود چهارصد میلیون تومان در روز میباشد.[۳۶]
وقایع
از رویدادهای مهم این منطقه در دهههای اخیر، اشغال آن در جنگ جهانی اول، توسط نیروهای عثمانی است. عثمانیها با تحریک عشایر کرد منطقه بر ضد حکومت مرکزی، به تثبیت وضع خود پرداختند، اما با شکست نیروهای متحدین در جنگ، عثمانیها به ناچار مناطق اشغالی ایران را تخلیه کردند. همچنین استقرار واحدهایی از لشکر ارومیه در این شهر پس از شهریور ۱۳۲۰ در جریان هجوم ارتش شوروی به ایران بود.[۳۷]
موقعیت جغرافیایی
به دلیل موقعیت سوقالجیشی خاص منطقه (نزدیکی به مرز) پادگانهایی در پیرانشهر مانند پادگان جلدیان پادگان پیرانشهر و پادگان بزرگ پسوه احداث شدهاست.
شهر دارای دو بافت معماری قدیم و جدید است. بافت قدیمی شهر که در دامنه کوه جای دارد دارای ساختمانهایی از گل و خشت است و بافت جدید شهر که در دشت واقع است ساختمانهایی امروزی دارد. دو محله کهنه خانه و زرگتن که امروزه از محلههای قدیمی شهر محسوب میشوند در گذشته دو آبادی بودهاند.(شاهرخ محمدیان)